Het mysterie van de allereerste landkampioen: Haarlem, of toch Den Haag?

Veel geschiedkundige bronnen schrijven dat de hockeyclub Haarlem, een van de voorlopers van Bloemendaal, de allereerste landstitel in het hockey heeft gewonnen (seizoen 1897/1898). Bloemendaal zelf meldt op de eigen website ook dat Haarlem toen de beste van Nederland was. Maar als we de archieven induiken, vragen we ons af of het seizoen 1897/1898 überhaupt heeft bestaan. Hieronder het verslag van onze zoektocht naar de échte eerste landskampioen van Nederland. 

Met enige regelmaat spitten we de hockeyarchieven door op zoek naar interessante invalshoeken voor onze serie met historische verhalen. Zodoende waren we benieuwd of er misschien een artikel schuil ging in de hockeyclub die de allereerste landstitel veroverde. We gingen op onderzoek uit, maar stuitten al snel op een onverwachte wending. Klopte het wel wat er in de geschiedenisboeken staat, dat Haarlem de eerste landskampioen van Nederland is? Of was het misschien toch Den Haag, een van de clubs waaruit HGC is ontstaan?

De eerste vragen ontstaan meteen al aan het begin van de zoektocht, bij het openen van de Wikipedia-pagina met alle landskampioenen in het Nederlandse hockey. Wikipedia vermeldt dat 1897/1898 het eerste seizoen was en dat Haarlem de landstitel won. Dat is meteen al vreemd. De hockeybond was toen namelijk nog helemaal niet opgericht. Dat gebeurde pas op 8 oktober 1898, waardoor het eerste officiële seizoen pas op z’n vroegst jaargang 1898/1899 kan zijn. En nu komt het: dat jaar was volgens Wikipedia niet Haarlem, maar Den Haag de beste van Nederland. Welke club komt de eer dus toe?

De eerste landskampioen volgens Wikipedia (1897/1898): Haarlem.

Hoe beter we de eindstand bestuderen, hoe meer vragen hij oproept

Natuurlijk: Wikipedia is niet honderd procent betrouwbaar. Daarom kijken we ook wat Bloemendaal er zelf over meldt. De club heeft een website in het leven geroepen ter ere van het 125-jarig jubileum in 2020. Daarop staat dat Haarlem als voorloper van de club een aantal keer landskampioen is geworden, waaronder in 1898. Ook in het boek 115 jaar Hockey Nederland, uitgebracht door de KNHB in 2014, valt te lezen dat Haarlem in 1898 de landstitel heeft veroverd.

Wat is er nu waar? Om dieper in de zaak te duiken, raadplegen we de Wikipedia-pagina over het landskampioenschap van 1897/1898. Daarop treffen we de eindstand van het seizoen aan. Hoewel de bond nog niet was opgericht, moet er dus tóch zijn gehockeyd. Bovendien blijkt Haarlem inderdaad bovenaan te zijn geëindigd. Áls die informatie klopt natuurlijk. Maar hoe beter we die eindstand bestuderen, hoe meer vragen hij oproept.

De stand die Wikipedia als eindstand van het seizoen 1897/1898 beschouwt, roept nogal wat vragen op.

In de krantenarchieven is geen letter te vinden over dat er in 1898 al een landskampioen zou zijn geweest

Dat er in de begindagen van het hockey – zoals blijkt uit het screenshot hierboven – slechts drie teams om de landstitel streden, klinkt natuurlijk niet onlogisch. Maar waarom speelden deze verenigingen niet evenveel wedstrijden? Waarom speelde Velsen drie duels, Haarlem twee en Amsterdam slechts één? Dat is natuurlijk verdacht. Bovendien valt ons op dat boven het klassement de woorden ‘Onofficiële eindstand’ staan. Als de eindstand onofficieel is, waarom zou Haarlem als nummer één dan wel aanspraak mogen maken op de landstitel?

We besluiten de krantenarchieven te raadplegen. We gaan op zoek naar berichten over de eerste hockeycompetitie ooit, geschreven in of rond 1898. We stuiten daarbij op een bericht van 17 december 1898 uit het tijdschrift Nederlandsche Sport. Opvallend daaraan is dat het bericht melding maakt van precies dezelfde ranglijst van de competitie als die hierboven op Wikipedia. Het aantal gespeelde wedstrijden, het aantal punten, het doelsaldo: alles is precies gelijk. Maar gek genoeg wijst in de bijbehorende tekst niets erop dat de competitie ten einde is, laat staan dat Haarlem al landskampioen zou zijn.

Sterker nog, het tijdschrift vermeldt zelfs een resterend programma. Te lezen valt dat er van 18 december 1898 tot en met de eerste weken van 1899 nog allerlei competitiewedstrijden worden gespeeld tussen de drie clubs Haarlem, Amsterdam en Velzen en dat Den Haag als vierde club vanaf januari 1899 de competitie instroomt. De stand die Wikipedia meldt als eindstand van het seizoen 1897/1898, is dus geen helemaal geen eindstand, maar een tussenstand van het seizoen 1898/1899.

Bovenaan de tussenstand van 1898/1899 die op Wikipedia als eindstand staat van 1897/1898. Onder het resterende programma.

Dit is natuurlijk niet een keihard bewijs dat er toen ook daadwerkelijk een kampioenswedstrijd gespeeld werd Ook de archivaris van Bloemendaal, waarvan Haarlem een van de voorlopers was, begint te twijfelen of Haarlem wel kampioen is geworden in 1898

We besluiten onze bevindingen naar Bloemendaal te sturen. Na een eerste, snelle inventarisatie van het clubarchief zegt Bloemendaal niet meteen met antwoorden op onze vragen te kunnen komen. De archivaris van de Mussen belooft om snel dieper in het clubarchief te duiken. Na enkele dagen krijgen we een mail van Bloemendaal met daarin zijn bevindingen.

Hij heeft in het archief de verzameling Kronieken en archiefrapporten 1895-1952 gevonden. Handgeschreven staan daar de jaartallen in waarin de voorlopers van Bloemendaal, onder meer Haarlem dus, hun landstitels zouden hebben gewonnen. In dat rijtje staat ook het jaar 1898. Als extra bewijzen stuurt hij twee artikelen mee uit het tijdschrift Hockey Sport (uit 1969 en 1970), waarin geschreven staat dat Haarlem in 1898 kampioen is geworden.

Op basis waarvan Hockey Sport tot deze conclusie gekomen is, wordt niet vermeld. Datzelfde geldt voor de handgeschreven pagina, geeft de archivaris toe. ‘Dit is natuurlijk niet een keihard bewijs dat er toen ook daadwerkelijk een kampioenswedstrijd gespeeld werd. Ik kan hier in de krant ook niets over vinden en de hockeybond is inderdaad pas in 1898 opgericht. Dit zou dan geen officieel kampioenschap zijn. Waarom het dan wel overal is vermeld, is mij niet duidelijk.’

In de verzameling Kronieken en archiefrapporten 1895-1952 van Bloemendaal staat dat Haarlem in 1898 kampioen moet zijn geweest. Maar sluitend bewijs is dit natuurlijk niet, vindt ook de archivaris van Bloemendaal.

Het mysterie opgelost: niet in 1898, maar in 1899 werd de eerste landskampioen uitgeroepen

Steeds aannemelijker lijkt het scenario dat ergens in de geschiedenis er een krant, tijdschrift of boek is geweest dat Haarlem per abuis als kampioen van 1898 heeft aangewezen. Die fout moet nadien door zo’n grote hoeveelheid andere bronnen zijn overgenomen dat de fout inmiddels tot op de dag van vandaag op veel plekken terugkomt.

In de hoop de zaak ‘rond te maken’, besluiten we hockeyverzamelaar Nico Leeftink te benaderen. Hij is waarschijnlijk de grootste hockeyverzamelaar van Europa en heeft allerlei historische hockeyboeken in zijn bezit. Wellicht dat hij daarin sluitend bewijs kan vinden dat het seizoen 1897/1898 niet heeft bestaan.

En jawel. Leeftink blijkt het Gedenkboek 1892-1932 van één van de deelnemers aan deze competitie, Amsterdam, in zijn bezit te hebben. Een boek dat dus relatief kort na het bewuste seizoen geschreven is. Hij stuurt ons foto’s van enkele belangrijke pagina’s die hij heeft gevonden.

Allereerst vermeldt het boek dezelfde stand die op Wikipedia staat en is hierbij geschreven dat dit ‘de eerste competitiestand ooit is over hockey die in de Nederlandsche Sport wordt opgegeven’. Wellicht dat daar de verwarring dus is ontstaan. Maar belangrijker nog: het boek weet ook de eindstand van de competitie 1898/1899 te vermelden. Daarbij staat expliciet genoemd dat dit ‘de eindstand van het eerste competitiejaar’ is. Den Haag is bovenaan geëindigd.

Het bewijs: Den Haag staat bovenaan in ‘de eindstand van het eerste competitiejaar’. Bron: het Gedenkboek 1892-1932 Verzameling: Nico Leeftink

Niet alleen in het Gedenkboek 1892-1932 van Amsterdam, maar ook in twee publicaties van de hockeybond uit die tijd vindt Leeftink dezelfde eindstand waarbij vermeld staat dat deze van de eerste competitie is (zie de foto’s hieronder). Daarmee is het mysterie opgelost. We kunnen nu wel concluderen dat niet Haarlem, maar Den Haag de eerste kampioen van Nederland was.

Het gedenkboek 1898-1918 (pagina 26) van de Nederlandsche Hockey-en Bandy Bond meldt Den Haag als eerste landskampioen. Verzameling: Nico Leeftink

Het jubileumnummer van Hockey Sport (1898-1938) van de KNHB (pagina 30) meldt ‘de eindstand van het eerste competitiejaar’. Den Haag is kampioen. Verzameling: Nico Leeftink

Reactie Bloemendaal

De fout is op Wikipedia inmiddels hersteld.  Tot slot is Bloemendaal door ons op de hoogte gesteld. Hun reactie: ‘Wij zijn altijd uitgegaan van de juistheid van de informatie zoals wij die overgeleverd hebben gekregen. En we zien het als een leuke uitdaging om, naar aanleiding van jullie artikel, onze zoektocht naar de juistheid en de oorsprong van onze informatie verder uit te diepen. Hier komen we zeker nog op terug.’

(Geschreven door Peter Klanke en Marco van Nugteren)

Lees ook

• 1898: Haarlem verslaat Velsen in eerste bondswedstrijd
• Hockeymuseum: alle artikelen uit de serie